Sağlık Bakanlığı’nın ölümcül silikozis hastalığına yol açan kot taşlamayı (kotların beyazlatılması, eskitilmiş görünümü verilmesi için, kumun, kuru hava kompresörleriyle kotların yüzeyine tutularak aşındırılması işlemi) yasaklamasının üzerinden bir yıldan fazla zaman geçti. Ama bu zaman zarfında silikozis hastalığı yüzünden yedi işçi daha yaşamını yitirdi. 11 Ekim 2011’de yaşamını kaybeden Muş’un Bostankent köyünden 27 yaşındaki Ali Rıza Eldemir, silikozis hastalığının 47. kurbanıydı. Muş’tan İstanbul’a 2000 yılında iş bulma umuduyla giden Eldemir, Esenyurt ve Gaziosmanpaşa’daki farklı atölyelerde 2005’e kadar kot kumladı. Ama çalıştığı kaçak atölyeler kapanınca köyüne döndü. 2009’daysa silikozise yakalandığını öğrendi. Son bir yılını oksijen tüpüne bağlı şekilde geçiren Eldemir, şikâyetlerinin artması üzerine İstanbul Yedikule Göğüs Hastalıkları Hastanesi’ne kaldırıldı ve 11 Ekim’de hayatını kaybetti. Ama Eldemir’in ölümü bir son olmayacak gibi. Eldemir’in dokuz köylüsünün de aralarında olduğu silikozis hastalığından muzdarip kot taşlama işçileri ölümü bekliyor. Türkçe Lancet dergisinin editörlüğüyle Lung Cancer dergisinin uluslararası yayın kurulu üyeliğini yapan Hacettepe Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları ABD Öğretim Üyesi Doç. Dr. Salih Emri silikozis hastalığına ışık tutmak için Anne Boyutu editörlerinden Can Özelgün’ün sorularını yanıtladı. Bazı bölümler.

ÖZELGÜN: Silikozis hastalığı nedir?

EMRİ: Akciğer hastalıkları içinde mesleki ve çevresel hastalıklar alt başlığı altında incelenen silikozis, kristal yapıda silisin yani kristal silikanın –kuartz, kristobalit, ve tridimit- solunması sonucunda ortaya çıkar. Akciğerlerin bu inorganik mineral toza karşı geliştirdiği kanser olmayan bir reaksiyon. Pnömokonyoz (akciğer toz hastalığı) diye bilinir. 

Belirtilerine gelirsek…

Maruz kalma süresine ve yoğunluğuna bağlı olarak belirtileri değişir. Kişinin hassasiyeti de hastalığın gelişiminde etkili. Basit silikozis genelde belirti göstermez. Basit silikoziste silikayla 20 yıl ve daha uzun süreli temas öyküsü alınır. İlerleyici yaygın fibrozis diye de bilinen komplikasyonlu silikoziste akciğerlerin yapısındaki bozulmaya bağlı olarak öksürük ve nefes darlığı gelişir. Akabinde ileri KOAH (Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı) bulguları ve solunum yetmezliği yüzünden hasta yaşamını kaybeder. Hızlanmış silikozise gelirsek… Komplikasyonlu yani KOAH benzeri tablo dört ila sekiz yılda gelişir. Bu durum kum raspası (silika parçacıklarıyla temizleme ve parlatma), silika unu (silika öğütüldüğünde elde edilen madde) veya datomit (beyaz, tebeşirsi sediment bir taş) işçilerinde yüksek konsantrasyonlarda toza maruz kalma sonucunda ilerler.

Hastalık neden veremle karıştırılıyor?

Silikozis, vereme zemin hazırlıyor ve kolaylaştırıyor. Geçmişte hastaların çoğu, siliko-tüberküloz yüzünden yaşamını yitirdi. Silika, romatizmal hastalıklarla akciğer kanseri gelişimini de yol açıyor.

Hangi meslek grupları bu hastalık kapsamında risk grubunda? 

Dünyada en sık görülen meslek hastalığı. En çok emekli kömür madeni işçilerinde saptanıyor. Kum raspası işçilerinde, madencilerde, tünel işçilerinde, lağımcılarda, silika unu üretenlerde, cam yapımı ve vitray işçilerinde, döküm işçilerinde, taş ocağı ile taş yontma işinde çalışanlarda, zımpara işçilerinde, seramik işçileri ve çanak çömlekçilikte çalışanlarda ve Türkiye’den rapor edilen kot taşlama işçilerinde görülüyor.

Neden maden işçilerinin bir kısmı, 20 ila 30 yıl çalıştıktan sonra bu hastalığa yakalanırken, kot taşlayanlar hemen bu hastalığa yakalanıyor?

Toza maruz kalınmasının yoğunluğuyla ilgili. Kot taşlama işinde çalışanlarda yoğun ve nispeten kısa süreli bir temas söz konusu. Türkiye’de çıkan yayınlarda uluslararası endekslere geçen süre 36 ila 120 ay. Son zamanlarda genetik bazı faktörlerin hastalık formlarının gelişiminde rolü olduğu da belirtiliyor. Bir başka deyişle genetik ve çevre etkileşimi, toz hastalıklarının ortaya çıkmasında önemli bir etken. Dolayısıyla yüksek risk altındaki kişilerin bu iş kollarında çalışmasının önlenmesi veya daha sıkı takibinin yapılması çok önemli.

Hastalığın görülme sıklığı nedir?

Türkiye’ye dair kesin bir rakam vermek zor. Geçmişte yapılan bir çalışma linyit kömür madeni işçilerinin yüzde 13,5’inde kömür işçileri pnömokonyozu olduğunu ortaya koydu. Yine aynı çalışmada işçilerin yüzde 7,5’inde ileri dönem silikozis saptandı. En son Sağlık Bakanı Recep Akdağ, “9 Temmuz 2010 itibariyle Türkiye’de bin 388 silikozis hastası bulunduğunu” açıkladı. Ama kontrolsüz iş yerleri ve küçük atölyelerde durumun ne olduğu belirsiz. Sanayileşmiş Batı ülkelerine gelirsek… Etkin toz kontrolünün sağlanmasıyla hastalık bu minerale maruz kalan maden işçilerinde yüzde beşe kadar düşürüldü.

Peki, hastalığı nasıl tedavi edebiliriz?

Hastalığın etkin bir tedavisi yok. Spesifik tedavi şekilleri henüz deneysel aşamada. Günümüzde verem tedavisiyle KOAH tedavileri uygulanıyor. Grip ve zatürre aşıları yapılıyor. Ölmek üzere olan hastalara akciğer veya kalp akciğer nakilleri yapılabilir. Ama bu imkân ülkemizde yok. Tedavi esasen hastalığın gelişen komplikasyonlarına yönelik ve hastalığı hafifletici nitelikte.

Silikozisten cam ve maden işçileri de muzdarip. Neden hastalık daha çok kot taşlama işçileriyle anılıyor?

Kot taşlama ilk kez Türkiye’den yapılan yayınlarla dünya gündemine getirildiğinden kot taşlama işçileriyle anılır oldu. Burada, yoğun toza kısa süreli maruz kalınması söz konusu.  

Sağlık Bakanlığı 2010’da kot taşlamayı yasakladı ve 2030 itibariyle silikozis hastalığını tamamen yok etmeyi hedefliyor.

Etkin toz kontrolü önlemleriyle ilgili. İşe giriş muayenelerinde yüksek risk altındakiler tespit edilmeli. Toz kontrolü için etkili havalandırma, sulu çalışma ve kişisel kontrol araçları temin edilmeli. İşçiler işten ayrılsa bile akciğer filmleri düzenli olarak çekilmeli ve solunum fonksiyonları takip edilmeli. Toparlamak gerekirse… Yapılan çalışmalar 35 yıllık bir çalışma hayatında toz teması ortalama 4,3 miligram/milimetreküpü geçmediğinde, komplikasyonlu silikozis oranının yüzde 3,4’den fazla olmayacağını ortaya koyuyor. Bu durum gelecek 50 yılda hastalığın sıklığında önemli bir düşüşe neden olacaktır. Ama hâlâ endüstride yaygın olarak kullanıldığından hastalık tamamen yok edilemez.

Son olarak konunun hobi tarafına gelirsek… Evde çömlek işleri ve benzeri hobilerle uğraşanlar risk altında mı?

Toza maruz kalmak akciğer hastalıklarına yol açabilir veya mevcut kronik akciğer hastalıklarını ağırlaştırır. Dolayısıyla mümkünse kapalı ve tozlu ortamlarda hobi için bile olsa çalışılmamalı veya toz kontrol önlemleri alınmalı. 

Röportaj: Can Özelgün