Deprem gibi bir felaketle başa çıkmak, hem yetişkinler hem de çocuklar için ciddi zorluklar taşıyor. Deprem yaşayan bir çocuğun depremle birlikte yıkılan evi, okulu, kaybettiği yakınları ve çok sevdiği eşyaları onun hayatını alt üst eder.
Çocuklar depremin kendisinden korktuğu kadar, bu olayın hayatlarında derin izler bırakan etkisinden de korkuyor. Ağır sonuçları olan bir felaketten çıkan bir çocuğun yaşadığı psikolojik sıkıntı, sosyal ve psikolojik olarak kendini gösterir.
Bir deprem felaketinde çocuğun davranışlarını ailenin tutumu etkiler. Normal zamanlarda bile anne babalarının endişelerini anlayabilen çocuklar, bir kriz durumunda daha da duyarlı hale gelirler. Bu nedenle bu tür durumlarda çocuklar ailelerini izleyerek, onların tepkilerinden yola çıkarak nasıl davranmaları gerektiği konusunda ipuçları yakalamaya çalışırlar. Eğer bu tür durumlarda aile olayı sakin bir şekilde karşılarsa, çocukta durumu sakin karşılar. Eğer ailede bir panik durumu söz konusu ise çocukta bu davranışı kendine örnek alır.
Çocuğun depremden nasıl ve ne kadar etkilendiğinde çocuğun yaşı çok önemli. Henüz okul çağına gelmemiş çocuklar, duygularını ve yaşadıklarını tam olarak anlatamayacakları için daha fazla etkilenirler.
Prof. Dr. Sabiha Paktuna Keskin ile çocuklara depremin kaç yaşında, nasıl anlatılmasından, deprem yaşamış bir çocuğun psikolojisine kadar merak edilenleri konuştuk.
Kaç yaşından itibaren çocuğa deprem anlatılmalı?
Okul öncesi dönemdeki çocuklar (2-5 yaş) depremin neden olduğunu anlayamazlar. Çünkü bu yaş çocuklarında soyut algı yeteneği henüz gelişmemiştir. Dolayısıyla kayıplar ve yaşam şartlarında meydana gelen değişikliklerle başa çıkmakta zorlanırlar.
Böyle zamanlarda en çok güven arayışı ile anne-babanın, yakın arkadaşlarının ve öğretmenlerinin desteğine ihtiyaç duyarlar. Yapılması gereken öncelikle çocuğa kendisinin ve aile fertlerinin emniyette olduğu duygusunun aktarılmasıdır. Deprem hakkında bilgilendirmeye gelince soyut kavramlardan uzak durup olayın somut olarak yorumlanmasıdır.
Deprem yaşayan çocuk ne hisseder? Bu çocuğun bu olayı atlamasında nasıl yardımcı olunabilir?
Deprem insan için travmatik olaylardan biridir. Travma, bireyi tehdit eden yoğun korku, dehşet, çaresizlik hissidir. Travmaların bir bölümü hiç beklenmedik sel, yangın, deprem gibi doğal afetler sonucu yaşanır. Bu durum çocuğun yaşamını değişik ölçülerde etkileyebilir.
Travmalar kısa ya da uzun dönemli psikolojik etkiler bırakırlar. Çocuğun ailesi ile birlikte olması onun korunma ihtiyacının karşılanmasına yardımcı olur. Böylelikle çocuğun terk edilme korkuları yatışır. Deprem sonrası aileler çocuğu hiçbir nedenle yalnız bırakmamalılar. Tam tersine yanında olduklarını onu hiç bırakmayacaklarını ve bu günleri atlatacaklarının mesajlarını vermeliler…
Çocuğu korkutmadan durumun ciddiyetini izah etmenin püf noktaları nelerdir?
Çocukla duyguları paylaşmak doğru bir yaklaşım olacaktır. Böylelikle, kendi duygularını ve korkularını konuşmak için çocuk cesaret hissedecektir. İletişim, çocuğun kaygılarını azaltmak için en yararlı yoldur. Çocuk paylaşarak rahatlar ve ailesi onun korkularını keşfederek çocuğuna yardım edebilir. Bunun için çocuğun anlatmasına fırsat vermelidir ve zorlamadan sadece söylemek istedikleri dinlenmelidir. Aksi takdirde, çocuğun hislerini dinlemez ve “Bir şey olmaz.”, “Korkma!” “Ağlama!” “Sen büyüksün.”, gibi yaklaşımlarda bulunmak çocuğun hislerini içinde büyütmesine, gerçekten farklı ve daha büyük bir korkuya kapılmasına ve bu travmatikolayla ilgili algısının büyümesine etki eder.
Kısacası, çocuğun olayla ilgili duygu ve düşüncelerini ifade etmesine ve anlaşıldığını hissetmesine izin verilmelidir. “Sakın üzülme, kuvvetli olmamız gerekiyor” şeklinde bir konuşma yerine, “Evet, üzülüyorsun, anlıyorum” şeklinde bir konuşma, çocuğu daha çok rahatlatacaktır. Çocuğun olay sonucu geliştirdiği duygu ve düşüncelerin “normal” olduğu da kendisine anlatılmalı.
Ayrıca sevgi ve güven verici fiziksel temasın önemini atlamamamız lazım. Bazen de çocuklar korkularını oyun oynarken daha iyi ifade edebilirler. Çocukla yönlendirmeden oyun oynamak, resim çizdirmek de hislerini ortaya koymasında yardımcı olur. Yine de tüm bunlara ek olarak, ailelerin çocuklarına nasıl davranmaları konusunda psikolojik destek almaları gerekmektedir. Şu anda deprem bölgesinde en çok sağlanması gereken yardımlardan biri psikolojik destektir.
Bir deprem felaketinin ardından, çocuklarda ne tür belirtiler ortaya çıkabilir?
Travma geçmişten gelen bireysel algılara bağlıdır. Araştırmalar, doğal felaketlerden en çok etkilenen grupların çocuklar, gençler ve yaşlılar olduğunu gösterir.
Bazı durumlarda çocuklar depremin hemen ardından birtakım davranış değişiklikleri gösterirken, bazı durumlarda günler, haftalar hatta aylarca hiçbir şey olmamış gibi davranıp, daha sonra problemli davranışlar sergileyebilirler.
Uyku bozuklukları, kabuslar, yeme, giyinme, tuvalet alışkanlığı gibi alanlarda farklılıklar, geriye dönüşler, huzursuz olma, uykulu, aşırı hareketli ya da donuk olma, yalnız kalma isteği,her fırsatta ağlama, tanıdığı nesnelere aşırı bağlanma,değişiklikle baş etmede zorlanma,
anne-babayla olan ilişkilerde farklılık, aşırı istekte bulunmaya da tamamen içine kapanma,
kardeşlerle olan ilişkilerin daha olumsuz olması, kavgaların artması, yaşanan olayla ilgili takıntılı düşünceler geliştirme, sürekli bu olay hakkında konuşma, bu olayla ilgili oyunlar oynama,olayın tekrarlanacağı endişesi,başkalarının gereksinimlerini aşırı derecede önemseme, okul başarısında düşüş,dikkatte azalma/bozulma,doyumsuz olma gibi tepkiler ortaya çıkabilir.